Dhibanayaasha Siyaasadda Qaybi oo Xukun

Column
Title: [SW Column](M. X. Adow) Dhibanayaasha Siyaasadda Qaybi oo Xukun Posted by/on:[AMJ][Friday, January 12, 2001]

Opinions expressed in this column are those of the contributors and not necessarily those of SW.

DHIBANAYAASHA SIYAASADDA QAYBI OO XUKUN

W.Q. Maxamed Xaaji Cadow
London, England Email: tl8074@qmw.ac.uk

Baydhabo Jan 11, 2001 (BP)-Dhacdooyinkii maalmihii la soo dhaafay ka dhacay degmada Tiyeeglow ee gobolka Bakool waa kuwo miranaya maanka qof kasta oo u dhashay qowmiyadda Digil iyo Mirifle, dibna usoo nooleeyay xusuusta murugada leh ee ay maskaxdooda ku reebtay siyaasadda gurracan ee qaybi oo xukun oo ay in muddo ah bar tilmaameed u noqdeen oo ah siyaasadda ay Soomaalidu inteeda kale qowmiyadda kula dhaqmaysay in muddo ah oo aan liishka marna laga wareejin.

Ujeedada maqaalkan waa in daaha laga qaado siyaasadan qallafsan oo ay kaabiye u noqdeen fikrado khiyaali ah oo aan aqoon iyo xog ku dhisnayn oo ay Soomalida kale qowmiyadan ka aaminsanyihiin.

Muddo hadda ka soo wareegatay dhowr sanadood ayaa oday u dhasahay qowiyadda Digil iyo Mirifle, gaar ahaan qabiilka Geledi la yiraahdo iiga sheekeeyay in asaga oo caruur ah oo kubbad ku ciyaaraya degmada Afgooye ay caruurtii u ciyaaar wadaaga la ahaa oo Soomaali kale ahayd ku yiraahadeen, "war naga tag Eeelaayohow", oo uu marka goobtii kubbada ka soocatay uu ka soo cararay oo asaga oo ordaya aabihii oo markaa guriga joogay soo dul istaagay, asaga oo la amankaaksan eraygan shakiga geliyay maadamaa uu asagu ku abtirsado qabiilka Gelediga oo afka Mayga ku waydiiyay " Aaw any Eelaya eha"? oo micnaheedu yahay, Aabe ma Eelaaybaan ahay? Odaygii wuxuu ugu jawaabay "Aa uwoow uung Ilaahay ya eti" oo micnaheedu yahay, Aaabe abuur Ilaahaybaa tahay (Ilaahay baa ku abuurtay)! Odayga halkii uu ka oran lahaa, waxaa tahay Geledi oo ma tihid Eelaay waxaa uu siiyay jawaab toosan oo laakiin aan si toos ah uga jawaabayn su'aasha wiilkaa yar. Wuxuu yiri Aabahay jawaabtii uu bixiyay ayaa iiga yaabka badnayd hadlkii ay caruurtu ku yiraahdeen, wuxuna dib ugu soo laabtay kubad ciyaarkii asaga oo yaaban.

Dhacdada noocan ah waxay daliil u thay laba shay: marka hore waxay muujinaysaa aqoondarrida ka soo billaabata caruurnimada ee Soomaalida ka haysta in ay kala saaraan Eelaay oo ah hal qabiil oo ka mid ah qabiilada qowmiydda Digil iyo Mirifle iyo qabiilada kale ee Digil iyo Mirifle. Tan labaad, waxaa ay dhacdadan tilmaamaysaa in isku aqoonsiga qabiil inkasta oo uu qabiil kasta oo qomiyadda Digil iyo Mirifle ah sida Soomalida kale uu abtirsigiisa iyo jilibyadiisa uu leeyahay hadana marka ay timaado isku aqoonsi qabiil uusaan miisan culus lahayn iyagoo taas kaga duwan Soomaalida kale. Run ahaantiina dhaqankan waa dhaqan ilbaxnimo oo ay dadyowga Soomaalida kale kaga sareeyaan balse aan loo ictiraafin. Deegaan in la isku aqoonsado waa wax shucuubta hore u martay dhaqan u ah.

Tusaale ahaan marka aad ku safarto dalka Taliyaaniga oo aad waydiso qofka halka uu ka sooi jeedo wuxuu kuugu jawaabayaa waxaan ahay (Napolitan) ama reer Napoli. Qof Digil iyo Mirifle ahna marka aad waydiiso yaa tahay? wuxuu kuugu jawaabayaa: waxaan ahay reer Baydhabo, Diinsoor IWM, halkii uu ka oran lahaa waxaan ahay reer Suubow, Maamow IWM oo ah jilibyo qabiil.Taas oo la oran karo waxay saldhiga u tahay aqoondarrida ay Soomalida kale ka qabaan dadyowgan, oo sababtay in lagu tilmaamo dad ka kooban qabiillo isu tegay oo kasoo kala jeeday qabiilada kala gedisan ee Soomaalida oo aan dhiig iyo dhaxal wadaagin oo si fudud loo kala qaybin karo, maadaama ay la'yiihn wax isku dhejiya ama isku xira oo dhidabo qabiil ama dhalasho qoto dheer aysan ka dhaxaynin oo sida tusbaxa ukala firdha taas oo aasaas u ah siyaasadda gurracan ee qaybi oo xukun oo ay dawladihii isdaba jooga ahaa ee Sooomaalida soo maray u adeegsanayeen qowmiyaddan oo bartilmaameed u noqday siyaasaddan, oo maantadan aynu joogno sidii hore u nool, waana dulucda sadarrada soo socda bidhaaminta taariikh kooban oo ku saabsan siyaasadan ay dadyowga Digil iyo Mirifle ay dhibanayaasheedu yihiin.

Markii uu isticmaarki Taliyaaniga ka soo degay xeebaha Banaadir dabayaaqadii qarnigii 19aad ayaa sida caadudu u ahayd dhamaan quwadihii gumaystyaasha ahaa waxaa tallaabadii ugu horraysay ee uu qaaday ahayd ka faa'iidaysiga khayraadkii dabiiciga ahaa ee uu lahaa dhulka Soomaalida. Khayraadkan waxaa ugu waynaa dhul beereed oo uu isticmaarkii Taliyaaniga durbadiiba la wareegay. Marka laga reebo deegaanka Jowhar dhul beereedkii uu isticmaarku la wareegay, waxaa uu dhamaanba deegaankii u gumaystaha la wareegay dhaxal awoowe u lahaa dadyowga Digil iyo Mirifle. Hadaba isticmaarka asaga oo maanka ku haya in dadkan dhulka lagala wareegay oo ah dadyowga Digil iyo Mirifle ayaa had iyo jeeraale oo ku jirtay dareenka ah in ay dadkan aasaas u noqon doonaan ka dhiidhinta gumaysiga ayaa waxaa uu kula dhaqmayay siyaasad ka duwan tii uu kula dhaqmayay Soomaalida kale. Dhinaca waxbarashada isticmaarku wuxuu u eexan jiray Soomaalida kale iyadoo badi ciidamadii gumaysiga u adeegayay ay ahaayeen Soomaalida kale.

Taas waxay u horseeday dadyowga Digil iyo Mirifle in ay hormuud u noqdaan u dagaalanka gobonimada Soomaliyeed. Tusaale ahaan Madaxweynihii ugu horreeyay ee ururkii dhalinyarada Soomaaliyeed ee Somali Youth Club (SYC) ee gobonimodoonka ahaa waxaa uu ahaa Cabdulqaadir Sakhaawadiin oo ahaa halgamaa u dhashay qowmiyadda Digil iyo Mirifle.

Siyaasiyiintii u dhalatay Digil iyo Mirifle iyaga oo ka dheregsan xaaladda umadda ay ka dhasheen, dareensanna cadaalad darradii taariikhiga ahayd, laga soo billaabo xilligii bilowga isticmaarka oo ay ka mid ahaayeen dhul beereedkii lagala wareegay, waxbarashada oo lagala dagaalamay iyo badi ciidamadii uu gumaystuhu qortay oo ay si xad dhaaf ah ay Soomaalida kale taliskiisa gacanta ugu haayeen ayay u guntadeen xuquuqdooda siyaasadeed. Waxaa kaloo xusid mudan in intii uu socday u diyaar garowgii gobonimada ee uu dalka ka jiray ismaamul hoosaadka (Dawladii Daakhiliga) ay iyaduna si xad dhaaf ay jagooyinkii howlwadeenada dawladu loo tababarayay ay Soomalida kale fara maroorsadeen.

Xilligaas oo ahaa xilli uu majarah xukunka dalka ay Soomaalidu qabsanaysay ay siyaasiyiintii Digil iyo Mirifle abureen xisbi u dooda xuquuqda siyaasadeed ee dadyowgooda.
Taas oo wadanka ka abuurtay in ururkii qowmiyadan u ololeeynayay loo arko khatar siyaasadeed iyo in magaca laga dhoobeeyo oo laguna tilmaamo urur gumaysi u adeega. Iyadoo taasna xaqiiqda ka fogayd oo uu ururku ahaa urur qowmiyadeed oo si dimuqraadi ah ugu ololeeynayay xaqa dadka uu matalo.

Muuqaalka siyaasadda Soomaaliya dabayaaqadii kontomeeyadii oo ahaa xilli tabaabushe loogu jiro madax banaani wuxuu ahaa wakhti ay duruufaha siyaasadeed ee qowmiyada Digil iyo Mirifle ay aad u qallafsanayeen marka la eego waxa ku soo food lahaa Digil iyo Mirifle xilligaas kala guurka ahaa. Sababta oo ah mabaadi'idii uu urukooda u doodayy oo ay ka mid ahaayeen hanaanka Federaalka waxaa laga tuuray daaqadda. Sababta ay nidaamka Federaalka qowmiyadda Digil iyo Mirifle ugu doodaysay ma ahayn sababo siyaasadeed oo keliya oo waxay dareensanayeen in duruufihii uu isticmaarku abuuray ay ayagu khasaaro ba'an u ahayd oo ay lama huraan ahayd in dib loo saxo cadaalad darradii iyaga ku habsatay. Wadada keliye oo ay ku hanan lahaayeen xaqa ka maqanna uu ahaa nidaamka Federaalka oo ah nidaam u saamixi lahaa in ay geyigooda ka teliyaan oo ay dhulka ay dhaxal awoowe u lahaayeenna ay hantiyaan oo ay afkooda iyo dhaqaankooduna si xor ah oo aan faragelin lahayn dhulkooda uga fuliyaan. Nasiib darro riyadoodii ma dhaboowin.

Markii uu curtay qaran Soomaaliyeedna waxaa uu curtay iyaga oo dareensan in xaqii iyo kaalintii ay ku lahayeen qaranka cusub ay gabeen. Iyagoo dareensan in ay ku hungoobeen hadafkoodii siyaasadeed ayay hadana halgankii siyaasadeed halkiisii kasii wadeen. Waxaana halgankaas astaan u ahaa ururkii Xisbiyada oo ahaa xisbi matala danaha dadyowgan oo ahaa xisbiga mucaaradka ee dalka ugu waynaa, kuraas badanna ku laha Baarlamaanki rayidka ahaa oo uu xisbiga SYLna u arkayay khatarta ugu waynaa ee siyaasadeed. Si loo baab'iyo himiladii iyo yoolkii ururka Xisbiyada ururka SYL wuxuu dadaal u galay sidii ay tafaraaruq ugu dhex abuuri lahaayeen ururka xisbiyada. Dhab ahaantiina way ku guulaysteen in ay kala jebiyaan ururka oo waxaa ururka ka soo baxsaday siyaasiyiin caan ku ahaa ururka Xisbiyada oo ku biiray ururka SYL ee uu Xisbiyadu loolanka siyaasadeed ka dhexeeyay. Waxayna ahayd guushii ugu horreeysay ee siyasadda qaybi oo xukun ee ka dhanka ahayd qowmiyadda Digil iyo Mirifle.

Markii uu kacaan ku sheegii inkaarnaa uu majarah xukunka qabtay waxaa qomwiyadda u furmay bog cusub oo murugo leh. Waxaana lagula kacay falal fool xun oo ihaano iyo ixtiqaar ku dheehantay. Waaxaa tusaale cad u ha quursigii siyaasadeed ee kacaan ku sheega kula kacay dadyowga Digil iyo Mirifle in uu afgembigii ka dhacay dalka oo ay ciidamada kula wareegeen hogaanka dalka in shantii xubnood ee ugu sareeysay golihii sare ee kacaanka ee talada dalka hayay oo bidhaan ahaan u muuqday isu dheelitir la isu dheelitirayay beelaha Soomalida aan si ula kac lagu soo darin xitaa hal xubin oo ay iyaga iskaga dhex arki karaan golihii dalka hagayay.

Intii xukunka militeri uu dalka ka jirayna siyaasaddihii gurracnaa ee lagu kala qaybinayay dadyowga Digil iyo Mirifle marna hakad ma gelin oo waxaa ay noqdeen dad galay hurdo dheer oo siyaasadeed oo dhul beereedkii ay lahayeenna si xaaraan ah dad kasoo barakacay deegaamo oomane ah loogu wareejiyay.
Markii xukunka laga tuuray dawladii militeriga, waxaa dadyowga Digil iyo Mirifle ku abuurmay yididiilo ah in bog cusub oo taariikhdooda ah uu furmay oo ay markii ugu horeeysay in ka badan sagaashan sanadood (laga soo billaabo maalintii uu gumaysiga soo caga dhigtay xeebaha Soomaaliya) ay dhamaan khladaadyadii iyo cadaalad darradii ku habsatay dib loo sixi karo. Hase yeeshee nasiib darro yididiiladan waxay isu rogtay "Kud ka goor oo qaanjo u guur". Iyadoo la adeegsanayo siyaasadda qaybi oo xukun ayaa ururkii qowmiyadan matalayay ee SDM loo kala jejebiyay qaybo kala raacsan garabyada siyaasadda ee Soomaalida kale taas oo wiiqday midnimadii u horseedi lahayd tabar xoogan oo miltiri oo ay ay ku difaacaan hantidooda, karaamadooda iyo deegaamadooda taariikhiga ah noqotayna qowmiyad tabar yar oo xitaa aan awood u lahayn in ay yeesheen hogaan militeri oo ay iskaga caabiyaan kooxaha leh dhaqanka gaamuray ee booli quudashada.

Waxaana laga wada dheregsanyahay in magaalada Baydhabo xudun u noqotay tabaaladii xagga beni-aadannimo ee soo martay Soomaalida taariikhda la xasuusan karo.
Dhacdooyinkii Baydhabo waa kuwo ku adag in uu fahmo qof deegaankaas ku dhashay(aniga), ku koray ama kasoo shaqeeyay! Waxaan aniga shakhsiyan xasuustaa in waagii dagaalkii sokeeya ee dalka Mozambique uu socday in gawaari kolonyo ah oo sitta sumadda hay'adda Qaramada Midoobay u qaabilsan arrimaha qaxootiga ee marka lasoo gaabiyo loo yaqaano UNHCR ay magaalada Baydhabo iyagoo buux dhaafay lagaga rari jiray dalagyada kala duwan ee ka soo go'a beeraha deegaankaas si oo ay ganacsatada magaalada hay'adaas qandaraas la gashay si loogu quudiyo qaxootigii ku tabaalaysnaadalka Mozambique. Waa su'aal madax daalinaysa in laga jawaabo su'aasha ah : Maxay magaaladan hodanka ku ah noocyada kala duwan ee miraha beeraha kasoo go'a iyo xoolaha noolba ay xudun ugu noqotay gaajadii ugu xumayd ee ka dhacda dhul Soomaali ay degto?
Markii uu aduun waynaha danqaday muuqaaladii murugada lahaa ee lagu baahiyay idaacadaha la iska arko ee aduunka oo gurmadku soo gaaray oo ay naftu ku soo noqatay dadweynaha deegaankaas ayaa waxaa dhowr sanadooda ka dib markii ay soo kabsadeen ay waxgarad iyo siyaasiyiin u dhashay qowmiyadda Digil iyo Mirifle aasaaska u dhigeen maamul goboleedkii ugu horreeyay ee ka curtay Soomaaliya, marka laga reebo Somaliland. Waxaaa durbadiiba maamulkaa kala didiyay kooxo aan ku faraxsanayn in dadyowga Digil iyo Mirifle ay cagahooda ku istaagaan iyagoo isticmaalaya siyaasadda qaybi oo xukun ayaa waxaa weerarkooda ku weheliyay kooxo dabadhilif ah oo iyaga u adeega. Dhacdadan waxay sababtay in magaalada Baydhabo muddo dhowr sanadood ah ay ku amar ku taagleeyaan kooxo qoowleeysato ah oo dhaqankii islaamka iyo ilbaxnimaba uu ka suulay kuna xadgudbay mabda'a ah: Soomaali dhulku way wada leedahay, hadana way kala leedahay. Oo ah mabda'a mandiqi ah oo uu bin-aadankuba iyagoo walaalo ah oo uur hooyo wadaagay hadana hantidoodu kala leeyhiin. Marka ay timaado heer qaranna mabd'aan sidiisu uu taagnaanayo oo muwadiniinta ay kala leeyihiin hantidooda iyo deegaamadooda.

Waxaa ka dhiidhiyay dhul ballaarsigan qaawan ee lagu kala jeexay dhulka dadyowga Digil iyo Mirifle ururuka xaq u dirirka ah ee RRA oo aan si gabasho ku jirin ugu istaagay xuquuda qowmiyadda Digil iyo Mirifle aakhirkiina ku guulaystay in uu soo celiyo qaybo ka mid ah deegaamada taariikhiga ah ee ay dhaxal awoowe u leeyihiin dadyowga Digil iyo Mirifle haatanna halgan ugu jira in uu soo celiyo inta harsan. Waana urur ay kooxaha dareensan in halganka ururkan uu halis gelinayo cadaalad darada qaawan iyo sida xaaranta ku jirta oo ay ugu tanaadeed burburkii qaranka Soomaalida oo maanta Soomaali inteeda kale ay ka wada dheregsantahay in ay si booli ah ah ku hanti fara badan oo isugu jirta dhul bereed, deegaamo iyo noocyada kal duwan oo hanti ah ay dadaal aan kal go' lahayn ugu jiraan in ay magaca ururkan dhoobeeyaan iyagoo halkudheg ka dhiganaya erayo ay ka mid yihiin: "RRA, waa dabadhilif Xabasho, waa urur gumaysi u adeega" IWM" iyagoo indhaha ka daboolanaya dhaqamada lala fajaco oo ka baxsan caadooyinkii Soomalida oo ay ku dhaqmayayeen intii uu dalka kala burburay hadana weli ku dhaqmaya iyada oo la joogo qarniga 21aad oo wacyiga muwaadiniinta Soomaaliduna uu aad u sareeyo oo aan qolona xaqeeda laga fara maroorsan karin
Kooxdan aan carababay waxay iyadoo oo adeegsanaysa siyaasadihii halaaga iyo baab'a u horseeday dadyowga Digil iyo Mirifle ee qaybi xukun mar kale ku tallaabsadeen markii uu furmayay shirkii Carta iyagoo durbadiiba ku dadaalay in ergadii Digil iyo Mirifle shirka uga qayb gashay tafaraaruq ku kala ridaan. Isku daygoodii ugu horeeyay wuxuu ahaa in marka hore ay ruux iyaga u adeega helaan. Run ahaantii way heleen, waxayna ku guulaysteen in ay shirka ka weeciyaan tubtii la filayay markii hore oo ahayd in dawladii ka dhalata shirka ay noqonayso mid ku dhaqanta nidaamka Federaalka iyo in dhulka xooga lagu haystana laga raro kooxaha caadada waxshiga ah leh ee caadada ka dhigtay ah in la dul saarnaado deegaamo ay beelo kale leeyhiin. Dawladaa lagu soo dhisay Carta waxaa hubaal ah in uu qof kasta oo Digil iyo Mirifle u dhashay uu ka dheregsanyahay in ay ku dhalatay siyaasadda qaawan ee qaybi oo xukun oo ay had iyo jeeraale dadyowga Digil iyo Miriflana dhibanyaashedu yihiin.

Waxaa marag ma doonto ah in Socdaalkii uu Gudoomiyaha Baarlamaanka Carta uu ugu kictimay degmada Tiyeeglow ee deegaanka Bakool uu ahaa mid si bareer ah ay kooxda Carta u istcmaalaysay siyaasadda gurracn ee sida takooran loogula dhaqmo dadyowga Digil iyo Mirifle oo ah in mar walba ayaga la isu adeegsado oo ay geesaha is daraan oo raqdooda la dhigo oo ka dibna loo taliyo. Waxaa daliil u ah in booqashadii Gudoomiyaha Baarlamaanka Carta ay ahayd mid uu ku fulinayay dano ka dhan ah dadyowga Digil iyo Mirifle asagoo doorbiday in uu gawaari kolonyo ah ay asaga iyo wefdigiisa ku safreen oo ay hareeraha ka gelbinayeen maleeshiyo hal qabiil halkii ay asaga iyo wefidigiisu ku safri lahayeen dayaaradaha maalin walba isaga goosha Muqdisho iyo Baydhabo ee duulimaadyada jaban leh oo aan filayo in kharashka kolonyada gawaarida ah kaga baxday kooxda Carta ka yar uu ka bixi laha hadii aasaga oon la socon ilaalo maliishyo qabiil oo aan deegaanka u dhalan uu Baydhabo ka degi lahaa. Waxaa hubaal ah in dad badan oo anigan qoraalka qorayaba ka mid ahay kasoo horjeesan lahaayeen in asaga oo aan la socon ilaalo hubaysan oo fikradihiisa siyasadeed cabiraya lagu caburiyo deegaanka uu kasoo jeedo. Taas ma dhicin, oo waxaa uu gudoomiyihu damacsanaa in mar kale uu maro tubti dhaqankii siyaasaddi qaybi oo xukun si uu u kala dilo dadyowga Digil iyo Mirifle oo ay dhamaantooda ka wada dheregsenyhiin in ay u horseeday quursiga siyaasadeed ee ay Soomaalida kala kula dhaqmaysay in muddo ah. Waxaan qoraalkan ku soo gunaanadaya in qof kasta oo u dhashay Digil iyo Mirifle uu maankiisa geliyo in siyaasaddan aan hore usoo xusay ee ah qaybi oo xukun uu liishaankeedu ayagu saaran yahay ayna tahay siyaasad gaamurtay oo ay iyagu bar tilmaameedka u ahaayeen muddo dheer oo u horseeday dhibaatooyinka taariikhiga ahaa iyo kuwa hadda taaganba ay ka feejignaadaan. Waa in ay casharadii hore u soo maray ka tusaale qaataan oo aan godkan mar kale laga qaniinin.

W.Q. Maxamed Xaaji Cadow
London, England tl8074@qmw.ac.uk

[Column]